Đẩy lùi “khoảng tối” hủ tục lạc hậu bằng chính văn hóa

Dai dẳng tập tục lỗi thời, lạc hậu

Xuyên suốt quá trình phát triển, mỗi dân tộc đều có những giá trị văn hóa truyền thống độc đáo, phản ánh chân thực đời sống văn hóa của đồng bào dân tộc qua từng thời kỳ lịch sử. Đó là các phong tục tập quán tốt đẹp, làn điệu dân ca, dân vũ làm say lòng người, các lễ hội phong phú, sinh động mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc. Không những vậy, Đảng và nhà nước luôn quan tâm đến việc gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa các dân tộc với nhiều hoạt động đa dạng, như: Bảo tồn tiếng nói, chữ viết, trang phục, lễ hội dân gian, nghi lễ truyền thống…

Tuy nhiên, với các yếu tố đặc thù về vị trí địa lý, địa bàn cư trú, phong tục tập quán, trình độ dân trí nên một số vùng đồng bào DTTS còn tồn tại các tập tục lạc hậu, lỗi thời, không phù hợp với cuộc sống hiện nay, trở thành “gánh nặng” truyền đời đối với các cộng đồng người và là rào cản của sự tiến bộ xã hội. Ví như tình trạng “kéo vợ”, “bắt vợ” tồn tại trong một bộ phận đồng bào dân tộc Mông, xảy ra chủ yếu vào dịp Tết Nguyên đán. Nam thanh niên “kéo vợ” bằng hình thức cưỡng ép, gây bức xúc dư luận xã hội. Nhiều thiếu nữ không thích người con trai kéo mình nhưng vẫn bị kéo về làm vợ khi chưa đủ tuổi kết hôn, dẫn đến mâu thuẫn trong gia đình, hôn nhân thiếu hạnh phúc. Đây cũng là một trong những nguyên nhân chính của nạn tảo hôn. Thêm vào đó, việc chưa đủ tuổi kết hôn sẽ không được chính quyền cấp xã làm thủ tục đăng ký kết hôn nên không thể tách hộ và đăng ký khai sinh cho con. Do vậy, hầu hết các cặp tảo hôn đều sống chung với bố mẹ, làm gia tăng gánh nặng kinh tế cho gia đình.

Để cải tạo, bài trừ các tập quán lạc hậu trong các dân tộc thiểu số tại các địa phương, cần tiếp tục có các giải pháp can thiệp, thiết chế, chế tài để xử lý hành vi thực hành hủ tục hiệu quả hơn. Nhất là với những vi phạm chưa có quy định của pháp luật để điều chỉnh góp duy trì sư ổn định tư tưởng, tinh thần của đồng bào, củng cố niềm tin tưởng tuyệt đối vào sự lãnh đạo của Đảng, Nhà nước.

Tục “bắt vợ” đã có nhiều biến tướng, gây bất bình trong dư luận (Ảnh minh họa)

Cần xóa bỏ tư tưởng trông chờ ỷ lại, hủ tục lạc hậu

Những năm gần đây, trong đời sống văn hoá của người dân tại các khu vực miền núi như Tây Nguyên, Tây Bắc, Đông Bắc, và ngay trong một số địa phương ở vùng đồng bằng, dẫu đã có nhiều thay đổi theo hướng hiện đại, nhưng vẫn còn có hiện tượng tái bùng phát những hủ tục hình thành trong những thời kỳ lịch sử còn sơ khai xa xưa vốn ăn sâu trong đời sống và niềm tin của nhiều cộng đồng dân tộc.

Các phong tục, tập quán lạc hậu có thể phân chia thành hai loại, gồm: Loại tập tục liên quan mê tín, dị đoan và loại tập tục hình thành từ thói quen, nếp sống hàng ngày của đồng bào các dân tộc thiểu số. Mặc dù hiện nay, tình trạng tập tục lạc hậu đã giảm đáng kể và chiếm tỷ lệ không lớn, nhưng vẫn tiềm ẩn nhiều nguy cơ, đặc biệt là tạo điều kiện thuận lợi để kẻ xấu lợi dụng, kích động, tạo thành “rào chắn” cản trở sự nghiệp xây dựng và phát triển KT – XH ở địa phương.

Phong trào “Sản xuất giỏi, công tác xã hội tốt” trong đồng bào DTTS giai đoạn 2016-2021 tại các địa phương đã chứng minh truyền thống đoàn kết, tương thân, tương ái trên tinh thần “Bình đẳng, đoàn kết, tôn trọng và giúp đỡ nhau cùng tiến bộ” giữa các dân tộc trong đại gia đình các dân tộc Việt Nam, đồng bào các DTTS ngày càng tiến bộ về mọi mặt, thu hẹp dần sự chênh lệch trong phát triển.

Nét nổi bật trong phong trào thi đua sản xuất, kinh doanh giỏi trong đồng bào DTTS đó là đã chuyển đổi được nhận thức, thay đổi được tập quán canh tác lạc hậu từ độc canh “phát, đốt, trỉa”, sản xuất “tự cung, tự cấp” sang thâm canh tăng vụ và sản xuất hàng hóa. Đồng bào tích cực phát huy thế mạnh của địa phương, giúp nhau vốn, vật tư, cây, con giống, kinh nghiệm sản xuất, ngày công lao động để chuyển đổi cây trồng, vật nuôi, mở mang ngành nghề, giải quyết việc làm... Thể hiện sự đóng góp không nhỏ của Ban Dân vận cùng Ủy ban MTTQ Việt Nam cấp tỉnh và các huyện tổ chức hội nghị biểu dương điển hình “Sản xuất giỏi, công tác xã hội tốt” trong đồng bào dân tộc thiểu số.

Lễ hội Gầu Tào của đồng bào Mông huyện Hoàng Su Phì được tổ chức trang trọng văn minh. Ảnh tư liệu

Khoảng tối cần được bài trừ bằng chính văn hóa

Không ít hủ tục đang tồn tại khiến chúng ta không khỏi... rùng mình như: tục phạt vạ, tục phân chia cái chết thành chết lành và chết dữ. Trong trường hợp “chết dữ” (tai nạn, phụ nữ chết khi sinh con...), gia đình chẳng những mất người thân mà còn trở thành nạn nhân của sự trừng phạt được quy định từ ngàn đời bởi luật tục.

Trong một số nghi lễ sinh hoạt, một số dân tộc vẫn duy trì nhiều hủ tục và việc thực hành được cả cộng đồng giám sát. Như trong nghi lễ tang ma, có những cộng đồng biểu hiện tình cảm thái quá như tự rạch đùi, rạch ngực; người phụ nữ có chồng chết phải... kiêng tắm gội cả tháng trời. Một số cộng đồng dân tộc thiểu số vẫn có tục để người chết lâu ngày trong nhà; giết mổ nhiều bò, lợn, tổ chức ăn uống dài ngày gây tốn kém; hay việc đặt niềm tin thái quá vào cúng bái, bói toán... Có nơi vẫn diễn ra phổ biến tình trạng hôn nhân cận huyết... Tại một số vùng miền núi vì hủ tục “cầm đồ thuốc độc” mà nhiều người bị đánh đập dã man cho đến chết.

Sự tồn tại của những hủ tục lạc hậu đang tiếp tục đặt ra bài toán nan giải. Bởi vì hủ tục không chỉ là thói quen bình thường, nó được duy trì qua nhiều thế hệ, không ít trường hợp đưa tới hậu quả khó lường. Cuộc sống ngày càng văn minh thì nhiều hủ tục bị loại bỏ và thay bằng những thuần phong mỹ tục.

Giải pháp hàng đầu là nâng cao trình độ nhận thức cho nhân dân bằng những hoạt động tuyên truyền sâu rộng với nhiều nội dung, hình thức, lắng nghe tình cảm, nguyện vọng của dân; chính quyền địa phương cần chú trọng duy trì và khôi phục các lễ hội truyền thống, những phong tục tập quán tốt đẹp. Đồng thời tranh thủ uy tín của các già làng, trưởng bản, các chức sắc tôn giáo trong việc vận động bài trừ hủ tục. Đội ngũ này là những người trực tiếp tham gia tổ chức các nghi lễ; cũng là những người khuyên giải hiệu quả việc bài trừ các hủ tục lạc hậu, tệ nạn xã hội trong cộng đồng. Cần mở những lớp tập huấn không chỉ tôn vinh những giá trị truyền thống tốt đẹp mà còn tuyên truyền về sự cần thiết loại bỏ hủ tục.

Bài trừ các tập tục lạc hậu là việc làm quan trọng. Tuy nhiên, rất cần được đổi mới. Theo đó, mô hình tại chỗ là tốt nhất, tránh việc lấy mô hình từ các địa bàn khác, dân tộc khác đem tới áp dụng cho vùng này, dân tộc này học tập. Một gia đình, một bản làng làm tốt cũng có thể trở thành mô hình xứng đáng để nhiều gia đình, nhiều bản, làng noi theo. Làm được như vậy, tức là chúng ta đã giúp người dân đẩy lùi một khoảng tối trong kí ức từ xa xưa của họ.

MINH HOÀNG